Pošto su rezultati lečenja, prema bogatim iskustvima u mnogim zemljama, uglavnom nezadovoljavajući, izvanredno raste značaj mera na prevenciji gojaznosti u detinjstvu i adolescenciji. Međutim, danas još uvek nisu razvijeni uspešni metodi prevencije.
Ishrana prilagođena optimalnim energetskim potrebama predstavlja osnovu u prevenciji gojaznosti i njenih komplikacija. Poštovanje principa pravilne ishrane počev od najranijeg detinjstva, osim obezbeđivanja adekvatnog rasta, razvoja i ishranjenosti, vodi i sticanju odgovarajućih navika koje, u najvećem broju slučajeva, ostaju trajne. Ovako formirane navike su od ključnog značaja, ne samo za zdrav, kvalitetan i dug život, nego i za prevenciju gojaznosti, kao i brojnih drugih oboljenja koja pogađaju savremenog čoveka.
Pravilna ishrana podrazumeva optimalan unos svih neophodnih činilaca, koji se, sa aspekta zastupljenosti, dele na makronutrijente i mikronutrijente. U makronutrijente spadaju belančevine, masti, ugljeni hidrati i voda, a u mikronutrijente elektroliti, mikroelementi i vitamini.
Belančevine su primarno gradivne materije i u normalnoj ishrani čine 10-15% ukupne kalorijske vrednosti hrane. Ove hranljive materije, odnosno aminokiseline kao produkt njihove hidrolize, ulaze u sastav različitih strukturnih i funkcionalnih proteina organizma i katabolišu se samo u stanjima ekscesivnog unosa ili ekstremnog gladovanja. Belančevinama se unosi 20 različitih aminokiselina koje se dele na esencijalne i neesencijalne. Esencijalne masne kiseline se moraju unositi hranom, dok se neesencijalne sintetišu u jetri iz svojih prekursora. Masti i ugljeni hidrati primarno služe kao izvor energije. Pored energetskog značaja, masti su važne i kao strukturni i funkcionalni činioci organizma.
Unutar prve 2-3 godine po rođenju masti treba da čine 40-50% ukupne kalorijske vrednosti hrane, a potom do 30%. Preko 98% masti u ishrani čoveka čine trigliceridi, a ostatak fosfolipidi, holesteridi, mono i digliceridi i druge. Najviše 10% ukupnih kalorija koje se unose hranom treba da pripadaju zasićenim masnim kiselinama, a preostali deo nezasićenim. Grupi nezasićenih masnih kiselina pripadaju i esencijalne masne kiseline (linolna i alfa-linolenska), koje prevashodno služe za sintezu dugolančanih višestruko nezasićenih masnih kiselina (n-3 i n-6 LCPUFA). Prema aktuelnim preporukama esencijalne masne kiseline u optimalnoj ishrani treba da čine 3-10% ukupnog kalorijskog unosa. LCPUFA su prekursori eikosanoida (prostanoidi, leukotrieni, lipoksini) i konstituenti fosfolipida celularnih i subcelularnih membrana, izuzetno važnih za razvoj centralnog nervnog sistema i retine.
Ugljeni hidrati u prve 2-3 godine po rođenju treba da čine 40-50% ukupne kalorijske vrednosti hrane, a potom oko 55%. Pored energetskog značaja, ugljeni hidrati su izuzetno važni u održavanju metaboličke ravnoteže u organizmu. Ova jedinjenja, između ostalog, obezbeđuju stalni nivo oksal-sirćetne kiseline koja ima centralnu ulogu u adekvatnom katabolizmu masti. Ishrana sa manje od 10% kalorija ugljeno-hidratnog porekla dovodi do ketoze. Osnovni ugljeni hidrat u ishrani odojčeta je laktoza, a u kasnijem uzrastu polisaharidi, koji, i inače, imaju prioritet u pravilnoj ishrani čoveka.
Iako nema apsolutne saglasnosti, brojna istraživanja ukazuju da pravilna ishrana, odnosno prevencija gojaznosti u najmlađem uzrastu ima bitno učešće u smanjenju rizika od gojaznosti kasnije, uključujući i doba odraslog. To se, pre svega, odnosi na prednost ishrane odojčeta majčinim mlekom u odnosu na adaptirane mlečne formule, kao i prerano uvođenje nemlečne hrane, a posebno one sa preteranim sadržajem polisaharida i šećera. Negovanje pravilne ishrane se nastavlja i u kasnijem detinjstvu, s tim što se, pored izbegavanja prekomernog unosa kalorija u obliku masti i ugljenih hidrata, insistira i na optimalnom unosu proteina, kao i većoj zastupljenosti hrane bogate vlaknima.
Pored pravilne ishrane, bitno učešće u prevenciji gojaznosti ima favorizovanje odgovarajuće fizičke aktivnosti, odnosno izbegavanje radnji koja su praćena minimalnom potrošnjom energije. U tom cilju se deci starijoj od dve godine savetuje svakodnevna intenzivna ili umereno intenzivna fizička aktivnost u trajanju od 30 minuta ili bar 20-30 minuta tri puta nedeljno, dok se boravak uz televizor, kompjuter i slično ograničava na najviše dva sata dnevno. Bitnu ulogu u negovanju fizičke aktivnosti imaju određeni programi koji se organizuju u predškolskim i školskim institucijama ili u okviru različitih sportskih objekata.
Osnovu u prevenciji sekundarne gojaznosti, pored navedenih mera, čini lečenje osnovnog oboljenja. Tako na primer, psihički poremećaji praćeni preteranim unosom hrane zahtevaju psihološko-psihijatrijski tretman, hipotireoza nadoknadu deficita tiroidnih hormona itd.
Jasno je da smanjivanje incidencije gojaznosti u odojačkom uzrastu ne utiče značajno na incidenciju gojaznosti u detinjstvu. Bez obzira na to, odojčad starija od šest meseci, koja pokazuju nadprosečno napredovanje u telesnoj masi, posebno ako to nije praćeno i odgovarajućim linearnim rastenjem, kao i odojčad gojaznih roditelja, treba da dobiju savet za ishranu uz redovno praćenje telesne mase.
Kod dece predškolskog uzrasta treba ograničiti unos šećera, prženih namirnica, zaslađenih voćnih sokova, gaziranih pića i slatkiša. To je posebno važno jer gojaznost mnoge dece nastaje u periodu između prve godine i polaska u školu.
Poznato je da je za dugoročni uspeh od ključnog značaja započinjanje lečenja u što ranijem stadijumu razvoja gojaznosti. U početku višak kalorija dovodi uglavnom do porasta adipocita („hipertrofična gojaznost”), kada masne ćelije dostignu svoju maksimalnu zapreminu, njihov broj počinje da se povećava („hiperplastična gojaznost”). Ovaj drugi stepen gojaznosti se znatno teže leči. Deca treba da se podstiču da razviju zdrave navike u ishrani i navike u fizičkoj aktivnosti dovoljne da preveniraju suvišno napredovanje u težini. To je naročito važno za decu u visokorizičnim grupama, na primer decu gojaznih roditelja i decu koji imaju preveliku masu pri polasku u školu.
Zdravstveni radnici treba da informišu roditelje o potencijalnim rizicima gojaznosti i obezbede instrukcije o preventivnim merama u ranom uzrastu. Veoma je važno da se na sistematskim pregledima prepoznaju deca sa sklonošću i ona koja tek postaju gojazna. Takva deca zahtevaju odgovarajući savet za ishranu praćenje telesne mase u intervalima kraćim od redovnih sistematskih pregleda. Programi fizičkih aktivnosti u školi mogu imati značajnu ulogu u prevenciji ili zaustavljanju napredovanja gojaznosti.
Foto: vitkigurman.com
Stavovi izneti u podržanom medijskom projektom nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.
Projekat je sufinansiran sredstvima grada Valjeva.
